اعظم طیرانی/

دنیای سایبر نوع تازه‌ای از شبکه‌های اجتماعی را به نام «شبکه‌های اجتماعی مجازی» به ارمغان آورده و بر شئون اجتماعی و رفتار فردی کاربران تأثیر بسیار گذارده است. اینستاگرام را می‌توان به دلیل قابلیت‌های منحصر به فرد آن نمونه متفاوت و قابل ذکری در این مجموعه به شمار آورد.

این ابزار را می‌توان جزو شبکه‌های اجتماعی «رابطه‌ساز» دسته‌بندی کرد که برای ایجاد و تقویت روابط موجود اجتماعی با دوستان، همکاران و حتی اعضای خانواده و بستگان به کار گرفته می‌شود. در واقع کاربران از طریق اینستاگرام شبکه‌ای از روابط مجازی را برقرار می‌سازند که آن را در امتداد زندگی واقعی خود می‌دانند و تأثیر زیادی در تغییر سبک زندگی آنان دارد.

دکتر علی اصغر محکی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری ارتباطات و عضو هیئت مدیره انجمن علمی مدیریت اطلاعات ایران در گفت‌وگو با ما به تأثیر اینستاگرام بر تغییر سبک زندگی ایرانیان اشاره کرده است.

* آقای دکتر به نظر شما چرا اینستاگرام این اندازه جذابیت دارد به طوری که گفته می‌شود اکنون در فهرست محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی در ایران است؟

** اینستاگرام، در ابتدا تنها یک ابزار ساده برای اشتراک‌گذاری تصاویر بود، اما در سال 2012 فیسبوک این اپلیکیشن را خرید. بسیاری از فروشگاه‌ها و شرکت‌های مختلف هم صفحه اینستاگرام ساخته‌اند و اجناس و خدمات خود را معرفی کرده و حتی به فروش آنلاین پرداختند. کاربران معمولی هم برای به اشتراک‌گذاری و جمع‌آوری لایک به رقابت پرداختند و بازار و مکان خرید و فروش لایک‌های بیهوده برای افزایش لایک‌های اینستاگرام نیز در این فضا ایجاد شد. چهره‌های معروف مانند بازیگران و خواننده‌ها نیز در میان طرفداران اینستاگرام قرار گرفتند. عکاسان هم از این فضا برای انتشار عکس‌های خود استفاده می‌کنند.

اینستاگرام، وجوه گسترده تکنیکی را در اختیار کاربران قرار می‌داد که زمینه اصلی آن‌ها پروفایل‌ شرح حال مختصر قابل رؤیت و یا پنهان سازی کاربران و ایجاد فهرست دسترسی در فهرست دوستان و فالوورهای کاربران است. کاربران از پیج شخصی اینستاگرام خود به عنوان صفحاتی منحصر به فردی برای معرفی شخصیت خود، آن گونه که خود دوست دارند، استفاده می‌کنند. به این ترتیب منزلت و اعتباری را برای خود دست و پا می‌کنند که در شرایط واقعی بسادگی قابل دستیابی نیست. اینجاست که متوجه می‌شویم چرا در ایران کاربرد اینستاگرام تفاوت‌هایی اساسی با جوامعی دیگر پیدا می‌کند. گم شده مخاطب ایرانی، منزلت، اعتبار، کرامت و احترام است. اینستاگرام بسادگی فرصت ایجاد این وجهه و اعتبار را برای کاربر ایرانی فراهم ساخته است تا او بتواند خود را، آن گونه که دوست دارد، برای آنانی که خود می‌خواهند، عرضه کنند!

اینستاگرام همچنین به کاربران این اجازه را داده است که دایره دوستان مجازی خود را در حول علایق جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی، قومی، زبانی و... جهت‌دهی کند. بدین ترتیب هویت‌سازی فردی، متناسب با خواست و علاقه کاربر اینستاگرام، به گونه‌ای اختیاری و دلخواه شکل می‌گیرد.

*یعنی نو بودن، خلاق بودن و ابتکاری بودن فضای فعالیت در اینستاگرام، موجب جذب تعداد بیشماری از کاربران شده است؟

**بله. کاربران این شبکه اجتماعی، به دور از بسیاری از محدودیت‌های جاری در فضای واقعی، توانستند خود را آن گونه که دوست دارند به نمایش بگذارند و به دیگران ایده‌هایی را برای پیروی از سبک‌های نامتعارف و یا لوکس و تجملی زندگی عرضه کنند. به همین سبب، مروجان الگوهای مختلف لباس، آرایش، گذران فراغت، مدیریت بدن، روابط اجتماعی و...، حضوری پر رنگ‌تر از همیشه در صفحات اینستاگرام پیدا کردند و نقش آفرینی فعالی در این عرصه بروز داده‌اند.

اتفاقی که از این منظر در اینستاگرام در حال فراگیر شدن است را می‌توان نوعی جنبش اجتماعی مجازی دانست که به سرعت در فضای واقعی، نمود و ظهور می‌یابد. این جنبش اجتماعی، ناشی از سرعت یافتن ایده‌ها، ارتباطات و تماس‌ها در شبکه اجتماعی اینستاگرام است.

بنابراین اینستاگرام، از یک سو امکان عبور از مرزهای جغرافیایی و آشنایی با افراد، جوامع و فرهنگ‌های مختلف را فراهم ساخته و از سوی دیگر زمینه آشنایی آزادانه با ایده‌ها، افکار و سلیقه‌های دیگران را مهیا کرده است. بدین ترتیب، کارکرد تبلیغی و محتوایی خاصی را در راستای ترویج سبک‌های جدید زندگی برای گروه‌های بزرگ کاربران در وهله نخست و سایر آحاد جامعه در گام بعدی ایجاد کرده است. از منظر کاربرد مثبت، می‌توان به ظرفیت اینستاگرام در تبلیغ و توسعه ارزش‌های انسانی و اخلاقی و اجتماعی اشاره کرد که بویژه در اجتماع مجازی هواداران محیط زیست سالم، توسعه سبز و پایدار، امدادرسانی به آسیب دیدگان اجتماعی، توسعه مشارکت‌های اجتماعی برای ترویج آموزه‌های دینی و فرهنگی قابل نمود است.

* اینستاگرام از منظر ارتباطی، توانسته ارتباطات میان افراد دور از هم را به یکدیگر نزدیک کند، اما به موازات آن زندگی افراد را هم در معرض دیدن همدیگر گذاشته‌ و افراد بیش از همیشه امکان مقایسه کردن خود با دیگران را دارند این مقایسه چه تبعاتی دارد؟

به اعتقاد من این مقایسه، وقتی نگران کننده می‌شود که اولاً، زندگی به نمایش درآمده توسط بسیاری از کاربران غیرواقعی، نمایشی و ساختگی است. دوم اینکه در واقعیت جامعه ما، راه‌های مشروع، در دسترس و قانونی برای رسیدن به آن سبک از زندگی نمایشی وجود ندارد؛ بنابراین کاربران را دچار تنش روحی و روانی می‌کند و چه بسا ترغیب به زیرپا گذاردن قوانین و هنجارهای متعارف کند.

دکتر حمید ضیایی‌پرور در کتاب خود راجع به فرصت‌ها و آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی با اشاره به شیوه نمایش غیرواقعی زندگی کاربران در اینستاگرام می‌گوید زندگی روزمره جذابی که در اینستاگرام به نمایش درآمده است، خودنمایی را در میان انسان‌ها افزایش داده‌ و منجر به شکل‌گیری یک نوع زندگی ویترینی شده‌ است.

بدین ترتیب، سبک زندگی به نمایش درآمده در شبکه‌هایی مانند اینستاگرام، با سرعت هر چه تمام‌تر مرزها و حریم‌های عرفی مرسوم در زندگی ایرانیان را از پیش پا بر می‌دارد. این تغییر شتابان و سهمگین در سبک زندگی ایرانیان، به گونه‌ای است که جامعه‌ای که سال‌های طولانی عکس‌های خصوصی و زندگی خانوادگی و روابطش را با حریم مشخصی و فاصله از دیگران حفظ می‌کرد و وارد شدن غریبه به خانه را بد می‌دانست، حالا حتی خصوصی‌ترین مسائل زندگی‌اش و حتی لحظه‌‎های خودمانی‌اش را در شبکه‌‎های اجتماعی منتشر می‌کند. این نشان می‌دهد سرعت تغییرات اجتماعی و به تبع آن ارزش‌ها و نیز ساختار و سبک زندگی تحت‌تأثیر شبکه‌های اجتماعی زیاد است و تغییرات بنیادینی در نگرش‌ها ایجاد کرده است. ایرانیان در دوره‎های مختلف تاریخی میل به درون‌گرایی در زندگی روزمره داشته‌اند، این موضوع حتی در معماری خانه‌هایشان که با پنجره‌های کوچک و فضاهای اختصاصی و بدون مشرف داخل خانه‌ها می‌ساختند، فضای اندرونی و بیرونی قابل تأیید است، اما شما می‌بینید که فناوری‌های نوین بویژه شبکه‎های اجتماعی در عرض کمتر از یک دهه چقدر توانسته‌اند نگرش افراد را تغییر دهند به طوری که بسیاری از افراد همین جامعه در صفحات شخصی‌شان نه‌تنها تصاویر خصوصی از زندگی روزمره‌شان را منتشر می‌کنند بلکه درباره مشکلاتشان، شکست‎ها و ناکامی‎هایشان می‌نویسند و این‌ها چیزهایی است که پیش از این در سبک زندگی ایرانی اصولاً گفته نمی‌شد و جزو بخشی از اسرار مگوی افراد و خانواده‎ها بود و این در حالی است که بزرگان ما همواره تأکید داشته‌اند تا کسی را نشناخته‌ای، پیش از آن که سیلوی خود را به او ببخشی، مشتی گندم به او قرض بده! چندان دور نبود روزی که برق ظاهر رونوشتی بدلی از تلگرام، چشمانشان را کور کرد تا جایی که آن را طلایی نامیدند و به ترفند «فیلتر»، جریان مراودات مجازی آحاد تشنه ارتباط را بدان سپردند و اکنون «پلیس فتا» اعلام می‌کند نسخه طلایی، جاسوس از آب درآمده است!